Diagnoza uzdolnień opiera się na założeniu, że każdy człowiek jest wyjątkowy , przychodzi na świat z pewnymi uzdolnieniami, które potrzebują ich ujawnienia i rozwijania.Zdolności są różnicami indywidualnymi, które sprawiają, że niektóre osoby szybciej uczą się nowych umiejętności, sprawniej wykonują pewne czynności niż inni ludzie podobni do nich pod względem wiedzy, doświadczeń, motywacji, okoliczności życiowych. Osoba uzdolniona to osoba, która wyróżnia się na tle rówieśników osiągając wyniki wyższe niż średnie w danej grupie.
Diagnoza zdolności może obejmować ocenę zdolności:
- ogólnych, które pozwalają uczyć się wiedzy teoretycznej i zdobyć umiejętności rozwojowe (niekiedy tożsame z IQ)
- specjalnych, które pozwalają uczyć się umiejętności właściwych dla konkretnej sfery aktywności (np. zdolności językowe, przestrzenne, konstrukcyjne, matematyczne, logiczne, plastyczne, muzyczne, sportowe itp.); rozpoznanie niektórych zdolności może wymagać kontaktu ze specjalistą z danej dziedziny (np. muzyki, sportu, sztuki itp.)
- twórczych, które przejawiają się w umiejętności tworzenia nowych pojęć, idei, rzeczy oraz kreatywnym rozwiązywaniu problemów.
Jest więc szerszą diagnozą niż diagnoza samej inteligencji . Mówi nie tylko o bieżącym poziomie funkcjonowania osoby, ale również o jej możliwościach twórczych oraz zdolnościach wykraczających poza zakres tradycyjnego testowania.
Rozpoznawanie uzdolnień możliwe jest już u dzieci w wieku przedszkolnym. Dzieci zdolne wcześniej niż rówieśnicy uczą się chodzić, mówić, czytać, pisać, liczyć. Wyróżniają się też innymi cechami:
- ciekawość świata, potrzeba poznawania rzeczywistości
- spostrzegawczość, umiejętność obserwacji
- umiejętność długiego skupiania się na wybranej aktywności
- bogata wyobraźnia, atrakcyjne pomysły na zabawę
- odwaga eksperymentowania, wprowadzania zmian
- bogaty zasób słownictwa, bogactwo treści wypowiedzi, łatwość posługiwania się językiem
- łatwość zapamiętywania, np. wierszy, piosenek
- duży zasób wiadomości ogólnych
- zainteresowanie zagadkami, zadaniami umysłowymi, grami logicznymi
- wcześnie sprecyzowane zainteresowania, hobby
- pewność siebie i swoich racji, duża potrzeba niezależności
- zainteresowanie kontaktem z osobami dorosłymi
Diagnoza dziecka zdolnego uwzględnia również trudności, które mogą się pojawić w jego rozwoju emocjonalno-społecznym (trudności w nawiązywaniu kontaktu z rówieśnikami, nieumiejętność współpracy, problemy w radzeniu sobie z porażką, niewłaściwe zachowania – zwłaszcza w chwilach znudzenia, niechęć do przestrzegania narzuconych norm i zasad).
Dzięki diagnozie uzdolnień możliwe jest:
- określenie szczególnych zdolności i predyspozycji dziecka oraz wskazanie form ich dalszego rozwijania (np. poprzez zajęcia dodatkowe, zajęcia i zabawy w domu)
- ukierunkowanie oddziaływań pomniejszających trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym (lub zapobiegających ich pojawieniu się).
